Tradisi BEKAKA di Ambarketawang Gamping Sleman (berbahasa Jawa)

BEKAKAK

PRAWACANA

Alkhamdulillahirrabil’alamin dumateng ngarsanipun Allah SWT ingkang sampun paring sadaya kanikmatan saha hidayah sahengga kita saged ngelampahi pagesangan menika kanthi sae panyerat saged damel buku kanthi irah-irahan TRADISI BEKAKAK WONTEN ING GAMPING AMBARKETAWANG GAMPING SLEMAN YOGYAKARTA, shalawat saha salam mugi tansah katetepna dhumateng Kanjeng Nabi Muhammad SAW ingkang sampun bekta kita saking jaman jahiliyyah dumugi jaman samenika. Wiwit saking bangsa Indonesia dados bangsa ingkang mardika. Kita sedaya ugi sami saged nyinau, sejarah-sejarah ingkang dipunwucalaken wonten sekolahan ingkang mawi bahasa Indonesia, Daerah, lan sapanunggalanipun.

Buku-buku sejarah tradisi wonten ing sekolah, perpustakaan saha sanes-sanesipun menika sampun asring, amargi sampun asring panyerat menika ndamel buku sejarah tradisi tiyang Gamping Ambarketawang Gamping Sleman supados wonten arsip ingkang saged dipunwaos saha dadosaken ilmu kangge sinten ingkang badhe maos. Mugi-mugi buku menika dados buku ingkang sae saha beten ngowahi saking sejarahipun bekakak, ugi saged dados paedah kangge sinten kemawon.

Aamiin..

Ttd

Beny Naziro Annas

Prawacana	i
Pratelan Isi	ii
BAB I Budaya Jawa	1
1. Budaya	1
2. Tradisi	3
3. Simbol	4
BAB II Upacara Bekakak	8
1. Sejarah Tradisi Bekakak	8
2. Wiwitanipun Upacara Bekakak	10
3. Midodareni Manten Bekakak	13
4. Rereoncening Adicara Kirab Manten Bekakak	15
5. Upacara Mbeleh Bekakak	16
6. Adicara Sugengan Ageng	17
7. Pepati utawi Pantangan	19
BAB III Makna Simbolik	21
1. Unsur-unsur wonten Upacara Bekakak ingkang gadhah makna	22
2. Konsep Slamet wonten Upacara Tradisi Bekakak	24

PRATELAN ISI

3. Dokumentasi	25
Kapustakan	34

BAB I

BUDAYA JAWA

1. Budaya

Indonesia minangka negara kepulauan ingkang gadhah warna-warni suku, agama, ras saha golongan. Saben suku bangsa wonten ing Indonesia gadhah kabudayan sarta adat ingkang beda, saha saben suku wonten ing Indonesia gadhah basa ingkang maneka ragam. Saben suku bangsa gadhah karakter kabudayan ingkang beda-beda. Suku-suku bangsa wonten ing Indonesia ingkang arupi werni sanget menika nedahaken bilih ragam budaya ingkang kedah dipunrembakakaken saha dipunlestamtunaken minangka ciri khas bangsa Indonesia. Salah satunggaling suku bangsa Indonesia ingkang gadhah karakteristik inggih menika suku Jawa.

Suku Jawa minangka salah satunggaling suku ing Indonesia ingkang gadhah mawarna-warni adat istiadat ingkang taksih asring dipunlampahi. Adat istiadat ingkang dipunlampahi boten tebih saking satunggaling kapitadosan utawi keyakinan ingkang taksih wonten ing pagesangan suku Jawa. Suku Jawa gadhah kabudayan ingkang nggambaraken corak saha ragam ingkang khas ing kathah aspek pagesangan masarakat Jawa. Koentjaraningrat (1990 203-204) ngandharaken bilih kabudyan minangka ragam khas ing salebeting perangan pagesanganipun manungsa saged kita mangertosi bilih ragam kabudayan menika kathah sanget, ingkang antawisipun awujud upacara adat, kapitadosan masarakat, adat istiadat, kesenian lan sapanunggalanipun. Budaya Jawa ingkang dipungadhahi kaliyan masarakat Jawa hakekatipun wonten unsur-unsur kabudayan ingkang salebetipun inggih menika basa, ilmu pengetahuan, organisasi sosial, sistem peralatan gesang saha teknologi, sistem mata pencaharian, sistem kapitadosan saha kesenian. Adhedhasar unsur-unsur kabudayan ingkang sampun disebataken menika, salah satunggalipun arupi tindakan ingkang dipunlampahi dening masarakat. Salah satunggaling wujud saking kabudayan menika dipunlampahi tradhisi utawi upacara adat. Saben daerah gadhah tradhisi upacara adat ingkang beda. Saben papan wonten ing Indonesia gadhah warni upacara adat ingkang gadhah ciri khas. Ing lelampahanipun, saben tradhisi saha upacara adat gadhah norma saha tatacara ingkang taksih ing masarakat. Tradhisi saha upacara adat menika gadhah norma saha tatacara ingkang kasusun saking budaya masarakat panyengkuyungipun. Norma menika saged arupi urutan urutan utawi prosesi adat kanthi turun temurun cenderung ngalami perubahan. Salah satunggaling ingkang ngalami perubahan inggih menika prosesi ing satunggaling tradhisi. Tradhisi minangka salah satunggaling wujud kabudayan ingkang dipunlampahi kaliyan masarakat Jawa, amargi masarakat Jawa boten saged ewah saking satunggaling kapitadosan utawi kapitadosan ingkang nyakup perangan menika. Masarakat Jawa boten saged uwal saking aspek kapitadosan saking peranganperangan tartamtu ingkang sampun kadadosan kanthi turun-tumurun. Perangan menika bentuk sikap masarakat tumrap warisan leluhuripun. Sikap kados perangan menika kedah dados dominasi sikap tiyang Jawa ingkang salajengipun saged ngaruh-aruhi pola pagesangan ingkang ndhasari dhateng nasib. Tradhisi menika saged ndadosaken kabegjanan saha kaslametan kangge nyinaoni proses pagesangan. Perangan menika arupi wujud pakurmatan ingkang gayut kaliyan upaya masarakat Jawa ingkang limrahipun dipunlampahi kanthi persembahan utawi sesajen ingkang dipunsebat upacara bekakak.

2. Tradisi

Tradisi inggih menika wonten ing Kamus Besar Bahasa Indonesia (1989: 959) tradhisi dipunartosaken minangka: 1) adat pakulinan turun-temurun (saking leluhur) ingkang taksih dipun-lampahi kaliyan masarakat, 2) pambiji utawi tanggapan bilih cara-cara ingkang sampun wonten arupi cara ingkang paling sae saha leres. Shaw (1972: 381) ngandharaken “tradition abody of customs, beliefs skills or sayings handed down from generation to generation or age to age” artisipun kirang langkung kados makaten, tradhisi inggih menika kempalan pakulinan-pakulinan, kapitadosan kapitadosan, kaprigelan-kaprigelan, utawi pamaturan-pamaturan ingkang angsal saking generasi dhateng generasi. Tradhisi kanthi dhasaripun sampun dangu wonten ing tengah-tengah pagesangan masarakat saha dipunwarisaken saking generasi dhateng generasi kanthi wujud ingkang sami kangge dadosaken satunggaling pakulinan. Saking teori-teori menika, tradhisi arupi adat pakulinan utawi kempalan pakulinan-pakulinan, kapitadosan-kapitadosan, kaprigelan-kaprigelan utawi pacelathon ingkang dipunwarisaken kanthi turun-tumurun. Pakulinan arupi tindak tanduk ingkang dipunakui saha dipuntampi kaliyan masarakat ingkang boten kemawon dipunanggep minangka cara berperilaku ananging inggih kangge norma pengatur utawi dipun sebat minangka tata kelakuan utawi mores.

3. Simbol

Tembung simbol asalipun saking basa Yunani “symbolos” ingkang ateges tandha utawi titikan ingkang saged ngandharaken bab dhateng satunggaling tiyang. Manungsa ing pagesanganipun tamtu kemawon sambet kaliyan simbo-lsimbol ingkang gayut kaliyan gesang padintenanipun. Wonten ing sistem kabudayaan Jawi kathah sanget dipunginakaken simbol-simbol kangge sarana ngandharaken pesan-pesan utawi nasehat-nasehat kagem putra wayahipun. Bab menika nedahaken bilih simbol wonten ing masarakat Jawi ngandharaken bab wejangan-wejanganan ingkang gayut kaliyan gesang manungsa ing alam donya. Turner (ing Endraswara, 1996: 172) ngandharaken bilih the symbol is the smallest unit of ritual wich still retains the spesific properties of ritual behaivour. It is the ultimate unit of spesific structure in a ritual context. Ingkang tegesipun simbol inggih menika unit utawi perangan ingkang paling alit wonten ing ritual ingkang ngandhut makna saking unggah-ungguh ingkang asipat khusus. Adhedhasar pamanggih menika, saged dipunmangertosi bilih simbol saged arupi perangan paling alit saking ritual utawi kagiyatan khusus. Ing tradhisi Bekakak saged arupi perangan-perangan paling alit, saged ugi arupi sajen, arupi jejangkeping upacara. Perangan menika gadhah makna utawi weling ingkang sadayanipun asipat khusus. Leslie A White (lumantar Soepanto, 1999: 1-2) ngandharaken bilih sedaya unggah-ungguhing manungsa adhedhasar pangginaan lambang-lambang. Lambang kangge manungsa pendukungipun ingkang boten namung ngandhut makna ingkang dipuntedahaken. Makna saged dipunbedakaken antawis lambang referensial saha lambang kondensasi. Lambang referensial inggih menika warniwarni wujud basa lisan, seratan, bendera kebangsaan, isyarat bendera saha warni-warni perangkat lambang-lambang ingkang dipundamel kanthi prinsip ekonomi minangka pitedah. Lambang kondensasi inggih menika wujud tindakan penggantos ingkang dipun-padataken sanget kangge ngandharaken kanthi langsung ingkang mungkinaken pelepasan ketegangan emosi ing keadaan sadar utawi boten sadar. Saben upacara limrahipun ngginakaken simbol utawi lambang ingkang arupi satuan-satuan. Limrahipun upacara-upacara menika arupi rerentengan satunggaling perangkat lambang-lambang ingkang saged arupi benda-benda utawi materi, kegiyatan fisik saha perangan-perangan utawi situasi tertamtu ing kasadayan upacara (Soepanto, 1992: 5-6). Herusatoto (2001: 10,88) ngandharaken bilih pamanggih ingkang simbolis arupi ciri khas manungsa ingkang kanthi katingal bedakaken saking kewan. Wujud simbolisme ing budaya Jawa dominan sanget, perangan menika arupi realisasi saking paningalan-paningalan saha tumindhak gesangipun tiyang Jawa. Wujud simbolis menika dipunkelompokaken ing tigang werni, inggih menika tumindhak simbolis ing religi, tradhisi saha kesenian. Simbolisme religi saged dipuntingali dhateng sedaya wujud upacara religi, kisah saking riwayat para Nabi sarta ingkang dipunwarisaken kanthi turun temurun saha simbolisme ing seni katingal ing warni-warninipun kesenian. Simbol arupi weling saking para leluhur kangge generasi salajengipun ingkang dipun-sampekaken kanthi turun temurun. Kabentukipun simbol-simbol ing upacara tradhisional menika adhedhasar nilai-nilai etika saha paningalan pagesangan ingkang tumrap ing pagesangan masarakat. Lumantar simbol-simbol mila weling-weling ajaran agami, nilai-nilai estetika saha norma-norma ingkang tumrap ing masarakat saged dipunsampekaken dhateng sedaya warga masarakat (Soepanto, dkk 1992: 7). wonten ing simbol menika ngemot pitedah-pitedah leluhur ingkang kedah saha wajib dipunlampahi dening anak putu keturunanipun, sarta wonten ing simbol menika ngemot misi-misi luhur kangge nglestantunaken nilai budaya. Manungsa wonten ing pagesangan menika kathah ngginakaken simbol-simbol kangge makili pamanggihipun. Dados manungsa menika saged kaandharaken minangka makhluk bersimbol (Tashadi,1992: 90). Adhedhasar pamanggih-pamanggih menika saged dipunmangertosi bilih simbolis arupi ciri khas manungsa ingkang mbedakaken kaliyan kewan. Masarakat Jawa dominan sanget kaliyan wujud simbolis inggih menika simbolis ing religi kados kisah saha riwayat para Nabi. Simbol ing tradhisi wonten ing upacara adat ingkang dipunwarisaken kanthi turun temurun saha simbol ing seni katingal ing warni-warni kesenian. Simbol simbol arupi weling saking para leluhur kangge generasi salajengipun ingkang dipunandharaken kanthi turuntemurun. Weling menika wosipun ajaran agami, nilai-nilai etis saha normanorma ingkang tumrap ing masarakat. Simbol ugi nyimpen pitedah leluhur ingkang kedah saha wajib dipunlampahi kaliyan putra saha putu keturunanipun. Koentjaraningrat (1994: 367) ngandharaken bilih konsistensi makna saking benda-benda menika adhedhasar nama, rupa, warni utawi pangginanipun. Endraswara (1996 : 94) ngandharaken bilih ing budaya Jawa, interpretasi utawi simbol adhedhasar asipat basa inggih menika asipat arbitrer saha adhedhasar makna tersirat saking simbol menika. Makna-makna tersirat saking simbol menika antawisipun: wontenipun konsep terminology othak-athik mathuk inggih menika mundhut pakulinan padintenan tiyang Jawa salajengipun dipunsederhanakaken maknanipun ing wujud simbol, saha wontenipun nilai-nilai historis (kisah-kisah saha cariyos-cariyos fiksi ingkang melekat ing atinipun masarakat). Pitakenan-pitakenan ing nginggil ngandharaken bilih makna benda adhedhasar nama, rupa warni, utawi pangginanipun masarakat Jawa ing mundhut pakulinan padintenan tiyang Jawa salajengipun dipunsederhakaken maknanipun ing wujud simbol saha wonten nilai historis.

BAB II

UPACARA BEKAKAK

1. Sejarah Tradisi Bekakak

Upacara tradisi masarakat Ambarketawang inggih menika mbeleh manten Bekakak utawi boneka ingkang dipudamel saking glepung, saha ketan lajeng getih utawi rohipun dipundamel saking juruh ingkang wonten gegayutanipun kaliyan Ki Wirosuto sakeluarga. Ki Wirosuto menika minangka abdi dalem penongsong ingkang setya marang Pangeran Mangkubumi inggih menika Sri Sultan HB I.

Upacara menika dipuntindakaken sasi sapar, dados upacara menika dipunsebat saparan. Upacara tradisi wonten ing Yogyakarta beten namung bekakak mawon wonten ing sasi sapar nanging wonten Ki Ageng Wonolelo ing Ngemplak Sleman, Rebo Wekasan ing Bantul saha Saparan Kali Buko wonten ing Kulonprogo. Saben kagiatan saparan menika beda-beda saha wonten cirikah piyambak-piyambak. Bekakak wonten Ambarketawang ugi gadhah cirinipun piyambak inggih menika mbeleh manten ingkang dados ritual persembahan.

Sumberipun saking generasi ke generasi, saparan dipuntindakaken saking dawuh Dalem Pangeran Mangkubumi ingkang gadhah tanda kangge ngelingaken abdi dalem Ki Wirosuta ingkang sed kanthi misterius nalika pados watu gamping ing gunung gamping. Upacara menika rikala riyen kangge ngemutaken sedanipun Ki Wirosuto ananging dangu ning dangu upacara menika dados simbul kangge nyuwun slamet saking Ki Wirosuto ingkang dipunpitados dados danyangipun gunung gamping kaliya masarakat.

Rikala gunung gamping tasih wutuh, gunung gamping menika dados padamelan masarakat wonten Ambarketawang. Menawi badhe mendet gamping wonten gunung gamping menika bahaya sanget amargi toh nyawa angenipun mendet gamping. Saben sasi sapar menika wonten gunung gamping mesthi wonten ingkang seda saha wonten tandha saking suara bendhe saking Gunung Gamping. Para masarakat nyuwun pirsa dhumateng Ngarsa Dalem Sri Sultan HB I lajeng Ngarsa Dalem maringi pitedah supados setahun pisan mbeleh bekakak utawi boneka manten supados saged ngantos manungsa ingkang seda saha supados beten wonten korban malih.

2. Wiwitanipun Upacara Sapara

Upacara tradisi Bekakak wonten ing Desa Ambarketawang menika kathah panitia ingkang biyantu amargi panitia menika ingkang dadosaken adicara bekakak menika saged lancar saha beten wonten alanganipun. Panita menika tugasipun ngatur sedaya wiwitanipun acara, ngempalaken dana, ngarahaken tenaga lan sapanunggalanipun. Acara bekakak menika kathah saged ingkang ngelibataken tenaga-tenaga ingkang saged nyengkuyung angenipun lapahing adicara, beten namung tenaga mawon nanging ugi materi ingkang gayut kaliyan adicara bekakak menika. Adicara bekakak menika ugi kedah ndamel manten saking glepung, ketan ugi sesajen kembang mayang lan sapanunggalanipun.

Adicara upacara menika dipunbagi dados kalih inggih menika, saparan Bekakak saha Sugengan Ageng ingkang kalampahaken dinten kemis ndalu saderengipun adicara kirab Bekakak menika. Panitia ugi kedah blokade mergi wonten ing Jalan Wates ingkang dado mergi utama. Wonten ing iring-iranganipun kirab Bekakak saha Sugengan Ageng kedah wonten ogoh-ogoh ingkang awujud Genderuwo. Wonten ing ogoh-ogoh ingkang awujud Genderuwo menika uggi kedah ndamel ageman ingkang gayud kaliyan Genderuwo saha sinten ingkang badhe ngangat Genderuwo. Beten namung Bekakak saha Gendruwo ananing ugi wonten prajurit, andong, saha kesenian sanesipun.

Wonten ing padamelan Bekakak menika kedah wonten glepung wos saha ketan. Saderengipun dipundamel pakuncen kedah ngobong menyan utawi dupo menawi sampun mangkih glepung menika dipunalu kaliyan kalih tiyang wadon, dipunalu ngangge lumpeng ingkang diameter 60 cm x 40 cm. Samangih dipuniringi gojek lesung kaliyan gangsal wanita seragam. Wonten damel bekakak menika perlu 8jam setenggah. Menawi bekakak menika sampun dados mangkih dipunlajengaken damel kembar mayang, genderuwo saha sesajen ingkang dipundadosaken satunggal wonten ing kandang bekakak , padamelan menika wonten ing griya Bapak Cahyono selaku Kepala Dusun saha panitia.

Wonten damel kembar mayang utawi gagar mayang menika dipungarap kaliyan kalih tiyang, kembar mayang menika kedah wonten sekawan utawi kalih pasang kangge ngias manten Bekakak. Kembar mayang utawi gagar mayang menika dipundamel saking godhong puring ingkang mawarni-wani warna, kembang patra manggala, kembang kemuning saha janur sedaya menika dipuntancepaken wonten debong gedang. Wonten ing kandang bekaka menika ugi kedah wonten sekawan cengkir utawi degan ingkang kulitipun dipunicalaken. Wonten kandang Bekakak menika dipun hiasi kaliyan janur, saha godong tebu wulung. Kembar mayang menika dados gambaran utawi simbul Iman, Islam saha Insan.

Kalajengaken dalem Genderuwo putra saha Genderuwo wadon ingkang njagi Bekakak menika. Genderuwo menika dados simbul demit utawi Danyang ingkang jagi Gunung Gamping. Beten kesupen ugi wonten gemak, landak, doro ingang werninipun pethak amargi kewan menika dados simbul ingkang dipuntresnani kaliyan Ki Wirosuto, susuh saha lading ingkang samangkih dados piranti kagem mbeleh Bekakak. Menawi wonten sesajen ingkang dereng jangkep mangkih Bekakak menika dereng badhe dipun angkat. Sesajen bekakak menika dipunperang dados tiga kelompok inggih menika kalih kelompok kangge kalih dipundadosaken satunggal kandang Bekakak ingkang kala wau wonten kalih, satunggal kelompok dipundadosaken wonten ing Jodhang kangge dados rangkain sesajen adicara.

Menawi sesajen saha uborampe wonten bekakak adicara menika pindah wonten adicara Sugengan Ageng ingkang dipunserahaken kaliyan abdi dalem ingkang griyanipun wonten ing Desa Patran Gamping. Wonten tiga pusaka ingkang arupa Bende, Tombak saha Luwuk, pusaka-pusaka menika ugi dipuntumutaken wonten kirab Bekakak.

Adicara upacara Bekakak menika kalapahan wonten ing bulan sapar, dinten jumat tanggalipun biasanipun tanggal 10-20. Kirab menika sampun dados naluri saking jaman riyen . upacara menika saking dawuh Pangeran Mangkubumi ingkang dados raja pertama wonten ing Yogyakarta.

3. Midodareni Manten Bekakak

Manten Bekakak menika awujud boneka ingkang dipundalem saking glepung wos saha ketan naning manten Bekakak inggih kedah wonten adicara midodareni amargi wonten adat ingkang sampun wonten rikala riyen. Tembung midodareni artinipun inggih menika bidadari. Wonten manten bekaka menika wonten maknanipun angenipun malam midodareni saderengipun dados panganten, lajeng para bidadari menika medun saking surga kangge maringi restu kaliyan manten Bekakak menika. Panitia saha masarakat mnika ugi njagani utawi melek mbengi supados ngurmati bidadari ingkang medun daking suarga. Senadyan wonten siang menika manten Bekakak dipunbeleh nanging beleh bekakak menika namung dados simbul ritual persembahan kangge gantos tumbal manungsa.

Adicara midodareni menika dipuntindakaken dinten kamis wanci pukul 20.00 lajeng uborampe kangge kirab manten Bekakak dipun dadosaken setunggal wonten Kelurahan Ambarketawang. Enjing menika dipunpimpin kaliyan panita, desa ingkang tumut kesenian saha dipuniringi masarakat Ambarketawang.

Rikala jaman rumiyen adicara kirab manten Bekakak menika dipunpimpin kaliyan penewu utawi pakuncen Gunung Gamping, sebab pakuncen Gunung Gamping menika ingkang tanggel jawab wonten adicara kirab manten Bekakak.

Urut-urutaning kirab pawai manten Bekakak saking papan persiapan dumugi Balai Desa Ambarketawang inggih menika:

1. Barian ingkang beta Umbul-umbul

2. Barisan peleton pawai saking Masarakat Gamping Tengah

3. Joli utawi kandang Bekakak saha wewegombel/ genderuwo

4. Reyog saking Masarakat gamping Kidul

5. Saha pengiring sanesipun

Menawi sampun dugi Balai Desa Ambarketawang, joli utawi Kandang Bekakak dipunpangenaken wonten ing Pendapa. Lajeng saking panitia dipunserahaken kaliyan Kepala Desa Ambarketawang. Wonten ing dalu menika biasanipun wonten pagelaran wayang kulit saha seminggu saderengiun wonten lapangan sampun wonten pasar malem. Saha wonten griya Ki Juru Permana dipunwontenaken Tahlilan lajeng dipunlajengaken malam Tirakatan kaliyan masarakat Ambarketawang.

4. Rerocening Adicara Kirab Manten Bekakak

Reroncening adicara manten Bekakak menika dados pawai utawi arak-arakan ingkang beta joli utawi kandang manten Bekakak wonten ing Gunung Gamping kangge dipunbeleh saha dipunsareaken. Arak-arakan menika wiwit pukul 14.00 saenga peserta ingkang tumut kirab menika kedah sampun dugi saderengipun pukul 14.00 wonten ing Balai Desa Ambarketawang

Adicara kirab manten Bekakak menika dipunbikak kaliyan ketua panitia ingkang ngelaporaken lampahaning adicara kirab manten Bekakak kalajengaken tanggap wacana kaliyan Bupati Sleman, lajeng dipunpungkasi kaliyan doa supados acara kirab manten Bekakak lancar. Menawi sampun dipundongaken kirab manten Bekakak lajeng wonten pelepasan doro ingkang warninipun cemeng kaliyan Bupati Sleman, lajeng pawai kirab manten Bekakak menika sampun melampah jumbuh kaliyan urutaning barisan ingkang sampun dipunrancang.

Barisan adicara upacara kirab manten Bekakak saking Balai Desa Ambarketawang lajeng ngudul arah wonten jalan wates lajeng belok ngetan lanjeng ngelewai peken gamping mangking ngidul kalajengaken wonten ing papan mbeleh Manten Bekakak inggih menika Gunung Gamping sakidulipun Kraton utawi griya Pangeran Mangkubumi.

5. Upacara Mbeleh Manten Bekakak

Adicara mbeleh manten bekakak menika menawi arak-arakan sampun dugi Gunung Gamping. Kalajengaken joli utawi kandang bekakak dipunusung wonten ing sangajengipun lambe gua Gunung Gamping. Samenika sampun awujud jobin menawi sampun boneka manten Bekakak menika dipunpendet saking joli utawi kandang bekakak lajeng ulama nyukani pandonga, sasampunipun dipundongani lajeng Bekakak menika dipun beleh ananging boneka manten Bekakak ingkang sepisan menika kedah boneka manten ingkang jaler. Angenipun mbeleh menika kedah sirahipun tugel kalajengaken boneka manten Bekakak ingkang setri. Badanipun bekakak menika kedah dipuncuil saha dipunbagi kaliyan masarakat amargi wonten mitos menawi masarakat menika angsal cuilanipun Bekakak saged dados berkah kangge sinten kemawon ingkang angsal cuilanipun, mangkih sesajen saha kandang menika ugi dipunbagi utawi kangge rayahan masarakat lajeng menawi sampun telas sedaya masarakat saha ulama pindah wonten ing upacara Sugengan Ageng.

6. Adicara Sugengan Ageng

Sasampunipun prosesi mbeleh bekakak, reroncening adicara ingkang pungkasan inggih menika adicara Sugengan Ageng wonten meriki awujud slametan menika ugi ginakaken sesajen ingkang lengkap, kagiatan menika dados lambang masarakat Ambarketawang ingka setiya marang Pangeran Mangkubumi I ingkang sampun seda.

Adicara Sugengan Ageng menika dipuntindakaken wonten ing pasanggrahan Ambarketawang ingkang dipunpimpin kaliyan Ki Juru Permana, wonten ing papanipun pasanggrahan wonten hisan janur saha kain warninipun ijem saha kuning. Sesajenipun menika dipunbeta saking Patran ingkang awujud Jodhang, Joli, Kembar mayang, degan gading, toya amarta, bokor papan simbar-simbar, pusaka-pusaka saha payung ageng ingkang sampun rapi.

Ingkang sepisan badhe kawiwitan menika dipunobong menyan utawi dupa lajeng Ki Juru Permana menika bikak acaranipun saha ngandaraken bilih wonten ing Sugengan Ageng ngeluri Kyai Ageng Gambir Anom gadhanipun Sri Paduka Paku Alam VIII saking Sunan PB X saha bendhe kayai Sirep ingkang tinggalanipun Kyai karanggayam rikala riyen ingkang biyantu pados watu kapur wonten kilen Kraton.

Await menika dadosaken masarakat tasih ngeluri jasanipun Sri Sultan HB I utawi Pangeran Mangkubumi:

a. Amargi wantung ngusir VOC

b. Saged ngicalaken sengsaranipun masarakat dumugi perjanjian Giyanti

c. Dados cikal-bakal papan menika

d. Kanjeng suktan Agung Hanyakrokusumo supados paring restu

e. Sri sultan HB I supados paring slamet kangge leluhur Giriganda saha Girilaya

f. Sugengan menika dadosaken slamet para kawula Ngayogyakarta, para sentana dalem, Bupati sleman, Camat Gamping, Kepala Desa Ambarketawang, anak cucu Ambarketawang saha ingkang nindakaken upacara.

Sasampunipun waosaken ikrar dipunlajengaken ngaburaken doro ingkang warninipun cememng lajeng sesajeng kalawau dipunbagi. Kandangipun utawi joli saha pusaka menika dipunsimpen wonten ing Dusun Patran ing griyanipun Ki Juru Kunci.

7. Pepali utawi pantangan

Koentjoroningrat ngandaraken bilih komponen upacara keagamaan, pangenan upacara, nakila upacara, saha piranti upacara menika awujud sacral utawi kramat. Amargi sifatipun mekaten dados upacara menika beten angsal kangge sembrono, kedah dipuntindakaken kenthi ngati-ati, amargi menawi wonten ingkang sembrono samangkih saged wonten alangan saha paplinipun.

Pepali wonten upacara-upacara keagamaan menika dadosaken ingkang nindakaken upacara dados khusuk. pepali menika dados panentu angenipun adicara, awujud pesan-pesan saking leluhur ingkang dadosaken pepali supados beten nindakaken menapa ingkang dados pepalinipun, pepali menika ugi saged awujud dhaharan, tindak-tanduk angenipun micara lan sapanunggalanipun.

Wonten upacara-upacara menika gadhah pepalinipun piyambak semanten ugi upacara saparan wonten ing Gamping, pepali wonten saparan menika ingkang sepisan wonten ing padamelan sesajen manten Bekakak, sesajen wonten manten Bekakak beten angsal reget, kedah suci ingkang damel beten nembe menstruasi saha ingkang damel menika saking keluarga turun-temurun. Ingkang angka kalih menika wonten ing upacara Sugengan Ageng Ki Juru Pakuncen kedah siam mutih tiga dinten saderengipun kirab. Lajeng wonten ing upacara menika kedah wonten Cerutu, Jenewar, Impling utawi Candu, Jadah Bakar, Rondo Kemul amargi dhaharan menika dados simbul saking remenipun Ki Wirosuto. Menawi wonten ing Sugeng Ageng kedah wonten Tawonan ingkang dados dhaharan ingkang dipunremeni kaliyan Sri Sultan HB I saha menawi masarakat menika beten angsal ngangge ageman werninipun ijem amargi dadosaken sami kaliyan Kanjeng Ratu Kidul saha beten angsal mendet watu saking bekas Kraton Ambarketawang. Menawi sedaya pepali kala wau dipuntindakaken samangkih dados bebaya awujud sial, sakit lan sapanunggalanipun saking sinten kemawon ingkang nindakaken pepali menika. Pepali ingkang betendipun tindakaken menika supados boten wonten alanganipun saha angenipun mbeleh Bekakak dados lancar kangge panitia menapa masarakat ingkang ningali. Pecaya beten percaya amargi pepali menika dados pager kangge sinten kemawon beten namung Saparan Bekakak, supados tiyang menika saged menghargai marang menapa mawon.

BAB III

MAKNA SIMBOLIK

Kebudayaan sejarah Jawa tasih dipunlacak perkembanganipun, amargi sami dipuntaliti kaliyan sinten kemawon ssaking pirantinipun, lokasinipun saha paninggalan- peninggalan jaman purba. Panaliti menika guna kangge arsip budaya jawa ingkang tasih eksistensi wonten ing jaman samenika.

Simbul inggih menika unsur penting wonten ing pagesangan masarakat. Manungsa menika damel simbul kangge kebetahan berkomunikasi saha dados media perantara, amargi satunggaling unsur penting wonten basa. Tanpa basa manungsa saged dados rekasa angenipun gineman, amargi basa dados satunggaling media kangge gineman. Pagesangan manungsa menika beten tebih saking simbol, manungsa menika ugi damel simbol kangge menawi wonten wigati angenipun pagesangan.

Simbol menika dados piranti basa kangge penjelas menapa kemawon, kajian simbol menika satungaling kabetahan angenipun krisis pamikir manungsa wonten ing jaman samenika. Kajian simbolisme wonten ing kabudayaan manungsa dipunmaksud kangge cara ninggali kabudayaan saking paduan, metode, bahan, data, saha pamikiripun tiyang.

Simbol ugi dipunbetahaken wonten ing ritual-ritual tradisional kangge sarana komunikasi religius. Sami kaliyan tradisi Bekakak wonten ing Gamping Yogyakarta ingkang gadhah unsur-unsur utawi makna ingkang asring dipunpahami masarakat umum.

1. Unsur-unsur wonten ing upacara Bekakak ingkang gadhah makna

a. Gedang Raja Pulut

Makna utawi simbul kangge masarakat umpami wonten ingkang angsal gedang menik dados akrab angenipun kekancan saha supados raket amargi kaya pulut ingkang raket.

b. Tumpeng Langgeng

Makan sutawi simbul kangge sinten ingkang angsal tumpen menika dadosaken lancar angenipun makarya, saha rijrkinipun sae beten wonten alangan menapa kemawon

c. Ketan

Gadhah makna utawi simbul supados arwah para leluhur menika cedhak kaliyan Gusti ingkang Maha Agung saha dipunampuni dosa-dosanipun.

d. Kolak

Gadhah makna utawi simbl supados dipunsingkiraken kaliyan bebaya ingkangbeten sae

e. Apem

Gadhah makna utawi simbul kangge ngirim donga dumatheng paa leluhur, supados arwahipun sekeca

f. Sego Golong

Gadhah makna utawi simbul kangge masarakat utawi kelompok supados gadhah tekad ingkang kiyat, dadosaken cita-cita kalampahan sedaya

g. Tukon Pasar

Gadhah makna utawi simbul kangge njangkepi sesajen

h. Clupak

Gadhah makna utawi simbul menawi sesajen menika sampun kalampahan, dados pagesangan menika luwih sae

i. Boneka Manten Bekakak

Gadhah makna utawi simbul kangge pralambang supados manungsa ingkang padamelanipun pados watu beten wonten ingkang dados tumbal malih

j. Genderuwo saha Wewegombel

Gadhah makna utawi simbul danyang ingkang jagi Gunung Gamping

k. Doro ingang wernipun cemeng

Gadhah makna utawi simbul pralambang pagesangan manungsa ingkang saking Gusti dumugi Gusti malih

l. Kain Bangun Tolak

Gadhah makna utawi simbul kangge nolak bebaya menapa mawon

m. Gedang Raja saking para ulama

Gadhah makna utawi simbul kangge pralambang nolak bebaya elek saking Gunung Gamping

n. Doro sawangan

Gadhah makna utawi simbul pralambang menawi mireng doro engkang sawangan menika doronipun Kyai Wirosuto, dados pratanda menawi Gunung Gamping menika badhe wonten alangan.

2. Konsep Slamet Wonten Upacara Tradisi Bekakak

Miturut Koentjaraningrat, slamet inggih menika keadaan pristiwa ingkang beten beten wonten alanganipun saha lancar angenipun acara, saha beten wonten alangan kangge Dusun ugi sinten kemawon. Slamet menika ugi kangge slameting raga sukma supados beten wonten ingang ganggu raga sukmanipun. Ananging konsep slamet wonten ing tradisi Bekakak menika ancasipun kangge nyelameti masarakat ing Gunung Gamping supados dipunlancaraken angenipun pagesangan saha saged dipungampilaken angenipun makarya.

Slametan wonten ing Tradisi bekakak rikala jaman rumiyen kangge simbol menawi trisna Ki Wirosuto marang Sri Sultan HB I. Ananing wonten jaman samenika Tradisi Slametan Bekakak menika minangka tolak bala masarakat supados beten dipunganggu kaliyan demit utawi dayang ingkang wonten ing Gunung Gamping. Saha Tradisi menika dados produk wisata kangge turis menapa masarakat sanesipun. Saehengga mbeleh bekakak wonten ing Gunung Gamping menika dados upacara Tradisonalipun tiyang Gamping. Naning simbol-simbol wonten Tradisi Bekakak menika tasih beten owah saking aslinipun saha nilai-nilai budaya menika supados saged dipunmangertosi sinten kemawon.

Dokumentasi